Məmməd Əli oğlu Əlili 7 noyabr 1898-ci ildə İçərişəhərdə, kasıb ailədə doğulub. Uşaqlığı ağır keçib. Ailənin dolanışığına kömək etmək məqsədilə müxtəlif işlərlə məşğul olub. Cəfər Cabbarlı ilə tanış olandan sonra həyatı dəyişib, C.Cabbarlı onu məktəbə cəlb edib. Onların uşaqlıqda başlanan dostluğu sonralar da davam edib.

M. Əlilinin incəsənətə bağlılığının tarixi “Pusfilm”in Bakıda çəkdiyi “Neft və milyonlar səltənətində” filminin tarixindən, yəni 1916-cı ildən başlayır. O vaxt mollaxanada oxuyan Məmməd filmin mollaxana ilə bağlı səhnəsində şagirdlər arasında rola çəkilib. İlk vaxtlar o, teatrda suflyor, truppa müdiri, tamaşa idarəedicisi, rejissor assistenti, rejissor kimi işləyib. 1932-ci ildə Moskvada Malı Teatrın yardım heyətində işləyə-işləyə rejissorluq sənətinin sirlərini öyrənib. Özünü bacarıqlı təşkilatçı və xarakter aktyor kimi tanıdan Əlilini Çeçen-İnquş MSSR-ə peşəkar teatr yaratmaq məqsədilə ezam edirlər. Burada da etimadı layiqincə doğruldan Məmmədi Cəfər Cabbarlı Bakıya dəvət edir. O vaxt “Almaz” bədii filmi çəkilirdi və Əlili rejissor asistenti kimi işə başladı. O, Cəfər Cabbarlının bütün tamaşalarının ərsəyə gəlməsində əvəzedilməz rol oynayıb. Həmin dövrlərdə Azərbaycanda çəkilmiş bütün kinolarda Əlilinin böyük əməyi var. O, “Dənizi fəth edənlər” filminin çəkilişləri zamanı yanğının içində bəzi kadrları çəkib və səhnə elə buna görə də çox təbii alınıb. Əlili Neft Daşlarının fəxri vətəndaşı olub. Orada heç kəsə 10 gündən artıq qalmağa icazə verilmirdi, ona isə 9 ay qalmaq nəsib olub. “Dənizçilər haqda dastan” və “Dənizi fəth edənlər” filmləri məhz Neft Daşlarında çəkilib.

Əlili məşhur rejissorlar Ç.Q.Sabinski, İ.A.Savçenko, Boris Barnet, İosif Xeyfits, A.Zorxi, Qriqori Aleksandrov, R.Karmen və başqaları ilə işləyib, onladan öyrənib.

Onun Azərbaycanın “Əməkdar incəsənət xadimi” adını almasında R.Karmenin xüsusi rolu olub. Müvəffəqiyyətlə çəkdikləri “Dənizçilər haqqında dastan” və “Dənizi fəth edənlər” filmləri böyük uğur qazanıb və bir sıra sənətkarlara buna görə fəxri ad verilib. R.Karmen Əlilinin də adını o siyahıya saldırıb Moskvaya gedir, amma Əlilinin familiyasının siyahıdan çıxarıldığını eşidir. Bundan sonra o Məmməd Əlilinin adını bərpa elətdirməyə nail olur. Bir versiyaya görə məhz familiyasına görə Məmməd Əliliyə ad vermək istəməyiblər. Bu familiyaya görə 1937-ci ildə də onun başı çox ağrayıb.

1959-cu ildə Məmməd Əlili “Əməkdar incəsənət xadimi” adına layiq olunub.

Xarici film istehsalçılarının “Azadlıq şirin sözdür” (1972, rejissor Vitautas Jalakyaviçyus / Rusiya, Litva) filmində çəkilib.

Məmməd Əlili 1993-cü ildə vəfat edib.

“Cavid ömrü” filmində onun obrazını Azər Axşam canlandırıb.

Rejissor, aktyor Məmməd Əlili aktyor Qorxmaz Əlilicanzadənin atası, aktyor Məhəmməd Əlilinin babasıdır.

kinobiz.az