İnsanların gündəlik əşyalarda üzə bənzər şəkillər görməsi bir fenomendir.

Ətrafımızdakı təsadüfi cisimlərdə üzləri görmə meyli (məsələn, evdə qaşqabaqlı sifət, təəccüblü boulinq topu, əziyyət çəkən bibər, dilini çıxaran təhlükəsizlik kəməri və s.) pareydoliey adlanır. Bu həm zehni xəstəliklərdən əziyyət çəkənləri, həm də tamamilə sağlam insanları təqib edə bilən görmə illüziyalarından biridir: belə fenomen beynimizin quruluşundan qaynaqlanır.

Yeni Cənubi Uels Universiteti (Avstraliya) alimlərinin açıqladığı kimi, “saxta”, qəribə üzləri gerçək olanlarla eyni beyin mexanizmlərindən istifadə edərək emal edirik. “Pareydoliey, insanların gündəlik əşyalarda üzə bənzər şəkillər görməsi bir fenomendir. Pareydoliey-in yalnız idrak və ya mnemonik birləşmə ilə məhdudlaşmadığı, ümumiyyətlə insan üzlərini “işləyən” mexanizmlərin işə salınması ilə təzahür etdiyi hipotezini sınaqdan keçirdik ”deyə Psychological Science jurnalında dərc olunan məqalənin müəllifləri yazırlar.  

Bəs niyə pareydoliey meydana gəlir? Bu suala cavab vermək üçün üz anlayışının nəyi əhatə etdiyini anlamalıyıq, Dr. Kolin C. Palmer yeni əsərin aparıcı müəllifi izah edir. Şübhəsiz ki, hər bir insanın fərdi görünüşü var: bununla belə üzlərimiz hələ də ortaq xüsusiyyətlərə, xüsusən nisbətlərə, gözlərin, qaşların, ağızların yeri və s. malikdir.

“İnsan üzünü təyin edən əsas xüsusiyyətlər dəsti beynimizin xüsusilə uyğunlaşdığı bir şeydir və yəqin ki, diqqətimizi pareydoliey obyektlərinə yönəldir. Ancaq söhbət yalnız  üzün qavranılması ilə deyil, onun kimə aid olduğunu tanımalı və ondan məlumatları “oxumalı” olmalıyıq: məsələn, bu şəxsin bizə diqqət yetirdiyini, sevindiyini və ya əsəbiləşdiyini anlamaq üçün ”deyə tədqiqat müəllifləri izah edirlər.

Alimlərin sözlərinə görə, bu proses beynin bu cür vizual məlumatların işlənməsində ixtisaslaşmış hissələrindən asılıdır. Tədqiqatçılar "duyğusal uyğunlaşma" (qavrayışa yaxınlarda gördüklərimizin təsir etdiyi bir növ vizual illüziya) istifadə edərək, pareydoliey-in bir insanın digərinə baxarkən lazımi məlumatları çıxaran eyni beyin mexanizmlərini işə saldığını yoxladı.

Pareydoliey nümunələri

Palmer deyir: "Sizə, məsələn, sola baxan üzlərin şəkilləri dəfələrlə göstərilərsə, qavrayışınız zaman keçdikcə dəyişəcək - belə ki, üzlər əvvəlkilərdən daha" sağ "görünsün", - Palmer deyir. "Bu, beyindəki bir növ vərdiş prosesini əks etdirir: baxış istiqamətini təyin etməkdə iştirak edən hüceyrələr, müəyyən baxış istiqamətləri olan insanlarla davamlı qarşılaşdığımızda həssaslığını dəyişdirir."

Deməli, baxışları sola yönəlmişlərlə dəfələrlə toqquşan bir şəxs, birbaşa ona baxan birisi ilə görüşəndə, rəqibin gözlərinin, əksinə, sağa baxdığını söylədi. Palmer əlavə edir: "Müəyyən bir istiqaməti keçən pareydolik üzlərin təkrarən məruz qalması (məsələn, sola baxan cisimlər) baxışların hara yönəldildiyi barədə düşüncəni dəyişdirdi" dedi. "Bu, pareidoliya yaşadığımızda və insan üzünə baxdığımızda aktiv olan sinir mexanizmlərinin üst-üstə düşməsindən danışır."

Buna görə, məsələn, pəncərəli bir evin sizə “baxdığını” və ya bir paltaryuyan maşınının bəzi duyğuları daşıdığını düşünürsünüzsə, bu, obyektin xüsusiyyətlərinin bənzər məlumatları insan üzündən “oxumaq” üçün hazırlanmış mexanizmlərdən istifadə etməsidir.

“Pareidolia bir növ görmə illüziyasıdır. Nesnenin əslində ağlının olmadığını, cansız olduğunu bilirik, ancaq canlılara xas olan bəzi xüsusiyyətlər olmadan onu görə bilmərik. Bütün bunlar görmə sistemimizin əsas üz cizgilərinə sahib obyektlər aşkar edildikdə işə salınan mexanizmlərindən qaynaqlanır ”deyə tədqiqatçılar yazırlar. Palmerə görə, pareydoliey təkamülün bir nəticəsidir. Bundan əlavə, bənzər bir fenomen əvvəllər meymunlarda müşahidə edilmişdi: buna görə də bunu qədim əcdadlarımızdan miras ala bilərik.

“Beynimiz sosial qarşılıqlı əlaqəni asanlaşdırmaq üçün inkişaf etmişdir və bu, ətrafdakı dünyanı necə görməyimizi müəyyənləşdirir. Üzləri yaxşı tanımaq qabiliyyəti bizim üçün vacib olan təkamül üstünlüyünə malikdir. Beləliklə, üzləri bu qədər yaxşı tanımağı öyrənmisinizsə, bəzən onları görünmədikləri yerdə gördüyünüz zaman səhv pozitivlərə yol aça bilər. Başqa sözlə desək: üzün aşkarlanmasına qarşı çox həssas bir sistemə sahib olmaq, əksinə, daha yaxşıdır ”dedi əsərin müəllifi.

Avstraliya tədqiqatı təkcə pareydoliey mexanizmlərini izah etmək üçün deyil, həm də başqalarının duyğularını təyin etmək çətin ola biləcəyi prosopaqnoziya və ya autizm də daxil olmaqla üz tanıma ilə əlaqəli pozğunluqlarla bağlı yeni suallar ortaya çıxara bilər.